Cấm xe xăng: Cú sốc Kinh Tế Xanh cho người nghèo - Đoàn Chình

Thủ tướng Tô Lâm

Chúc mừng Hà Nội, thành phố chuẩn bị bước sang kỷ nguyên mới. Một kỷ nguyên không còn tiếng xe nổ, không còn mùi xăng dầu và đặc biệt không còn người nghèo bon chen ngoài đường bằng chiếc xe máy cả tàng.  Vâng, vì nếu bạn nghèo đi xe xăng thì tương lai bạn không thuộc về nơi đây nữa. 

Chúng ta cứ nói mãi về xanh, về sạch, về văn minh. Nhưng thực tế thì ở đâu cũng giống nhau cả thôi. Muốn văn minh phải có tiền. Muốn sạch đẹp thì người nghèo nên ở yên trong nhà. 

Xe điện đắt đỏ. Ồ, chuyện nhỏ với người giàu nhưng người nghèo, một chiếc xe máy cũ là cả tài sản. Giờ bắt đổi qua xe điện ai trả tiền cho họ, ai cho họ vay, hay tự họ phải gánh. Người giàu sẽ không bao giờ hiểu cảm giác đi làm dưới trời mưa phùn rét mướt bằng chiếc xe số mua lại từ đời ông chú bên ngoài. Họ càng không hiểu ở đâu đó trong ngõ nhỏ Hà Nội có người vẫn đang trả góp từng tháng cho chiếc xe xăng cũ. Giờ nghe tin sắp cấm, tự nhiên món nợ ấy trở thành vô nghĩa. 

Kể từ năm 2025, Hà Nội chính thức bước vào giai đoạn thanh lọc. không phải thành lọc con người mà là thanh lọc phương tiện nghèo. 

Lộ trình chuyển đổi sang giao thông xanh, sạch, xịn đã bắt đầu. Các đề án đang rục rịch được dựng lên nào là tăng lệ phí trức bạ, tăng phí trông giữ xe, tăng phí đăng ký xe thường niên, chỉ áp dụng cho loại phương tiện lỗi thời dùng xăng dầu. Và song song với đó là kế hoạch hạn chế tiến tới cấm hẳn xe máy chạy xăng trong nội đô dự kiến từ năm 2026 khởi đầu từ khu vực vành đai 1. Nói nôm na, 

Một kỳ nguyên mới đang mở ra. Một kỷ nguyên nơi mà xe xăng phương tiện từng gắn bó với mọi tầng lớp người dân dần bị thu hẹp không gian sống. Bởi đơn giản xe xăng không hợp mệnh phong thủy mới của thành phố hiện đại . 

Nhưng ai là người lo lắng nhất? 

Không phải người có tiền, mà là người lao động, người nghèo. Những người mà khi nghe cụm từ ưu đãi xe điện chỉ biết thở dài nhìn vào ví. Một người chạy Grab, chiếc xe cà tàng cũ rích thu nhập bấp bênh nay được gợi ý nhẹ nên đổi sang xe điện mới toanh. Họ lấy đâu ra tiền? 

Một người sống ở khu tập thể cũ chật hẹp, không có nổi chỗ gửi xe, không có nổi điểm sạc pin. Họ biết đi đâu mà tìm hạ tầng xanh. Ngày xưa, xe xăng là phương tiện của mọi nhà. Nay xe xăng bỗng hóa thành tội đồ, bị tăng phí, bị hạn chế và sắp tới bị cấm thẳng mặt.

Nhưng câu hỏi lớn hơn là ai đang thực sự trả giá trong cuộc chơi chuyển đổi xanh này? 

Văn minh hiện đại đấy, nhưng nếu không khéo, xanh chỉ là đặc quyền của những ai có tiền. Còn người nghèo, họ phải trả bằng công ăn việc làm, bằng quyền di chuyển và bằng chính chỗ đứng của mình giữa lòng đô thị. 

***

Chúng ta không chỉ nói về chính sách hay lộ trình mà còn bàn một chuyện quan trọng hơn. Liệu có công bằng không khi thành phố xanh hơn, đẹp hơn nhưng lại vắng bóng những con người nghèo khó? 

Ai đang được hưởng lợi từ tương lai xanh ấy và ai đang lặng lẽ bị gạt ra rìa?

Đừng nghĩ rằng đến năm 2026, 2028 hay 2030 người dân mới cảm nhận rõ sự chèn ép. Ngay từ 2025 lộ trình đã khởi động, không cần lệnh cấm công khai, chỉ cần tăng phí, tăng thu, tăng đủ thứ. Thế là người nghèo tự hiểu đường phố xanh không còn chỗ cho mình. Một trong những nước đi đầu tiên rất đơn giản, tăng gánh tài chính lên người sở hữu xe xăng. Lệ phí trước bà ô tô xăng hiện tại là 12%, sắp tới có thể tăng lên 15% hoặc  hơn. Nghĩa là với chiếc xe 1 tỷ, người dân phải móc thêm 30 triệu chỉ để được cấp giấy. Lệ phí biển số ô tô Hà Nội đã ở mức kỷ lục 20 triệu lần, đắt gấp chục lần nơi khác. Phí trông giữ xe máy, ô tô chạy xăng tại nội đô đang được rục dịch nâng lên, danh nghĩa là khuyến khích phương tiện xanh.

Nghe rất hợp lý nhưng cuối cùng ai chịu? Người nghèo chịu. Trong khi đó, các chính sách ưu đãi cho xe điện lại đang được đẩy mạnh. Như thể đây là tấm vé hạng thương gia dành riêng cho những ai đã đủ điều kiện bước vào kỷ nguyên hiện đại. Một khoảng cách rất rõ ràng đang hình thành giữa hai loại phương tiện. Xe điện dành cho người có điều kiện và xe xăng dành cho người không có sự lựa chọn nào khác. Xe điện được miễn 100% lệ phí trước bạ từ năm 2022 đến hết tháng 5. 

Năm 2027 được cấp biển số với mức phí nhẹ nhàng như gió thoảng. lại  còn được đề xuất thêm vô vàng đặc quyền từ chỗ đỗ xe, trạm sạc, thậm chí cả làn đường riêng trong tương lai. Nếu so sánh thẳng thắn, một chiếc ô tô điện và một chiếc xe xăng cùng phân khúc hiện nay có thể chênh nhau từ 120 đến 150 triệu đồng sau khi tính đủ các loại thuế phí. Số tiền ấy với người giàu chẳng khác gì mua thêm cái điện thoại. Nhưng với người nghèo đó có khi là cả một năm mưu sinh chưa chắc dám mơ tới. 

Chính sách ưu đãi rõ ràng đang tạo nên một hệ sinh thái rất công bằng nhưng chỉ với người đã có tiền. Còn người lao động nghèo, những người vốn chỉ đủ sức mua chiếc xe xăng cũ rích thì gần như chẳng có cánh cửa nào để bước vào tương lai xanh ấy, trừ khi trong túi họ có phép màu. 

Song song với việc làm cho xe xăng ngày càng đắt đỏ và bất tiện hơn, Hà Nội cũng đang triển khai một lộ trình rất cụ thể để tiễn dần xe máy chạy xăng ra khỏi nội đồ.

• Từ năm 2026, khu vực trong vành đai 1 sẽ bắt đầu áp dụng các biện pháp kiểm soát hiện đại bằng camera, biển báo và hệ thống giao thông minh, nhưng thực tế lại là để lọc bớt những chiếc xe kém hợp thời đại. 
• Đến năm 2028, phạm vi cấm sẽ mở rộng ra vành đài 2, tức những tuyến đường như giải phóng, Trường Trinh, Láng. Những con đường sống còn với hàng vạn chiếc xe máy chở theo cơm áo gạo tiền mỗi ngày. 
• Và rồi đến năm 2030 mục tiêu là cấm sạch hoàn toàn xe máy chạy xăng trong phạm vi vành đai 3.  Lúc đó ai còn đi xe xăng mà lạc vào nội đồ chắc cũng giống như người mặc áo dài thập niên 80 đi giữa dạ hội công nghệ non sông. 

Lý do được đưa ra rất dễ hiểu. Bảo vệ môi trường, giảm phát thải, giảm tắc đường, nghe rất hay, rất đúng, nhưng cách thức đang triển khai lại khiến người ta không khỏi thắc mắc. Vì nếu lộ trình cấm xe đã được vẽ ra sắc nét từng móc thời gian thì lộ trình hỗ trợ người dân chuyển đổi phương tiện lại mờ nhạt như sương sớm. Không có chính sách vay ưu đãi, không có chương trình đổi xe cũ lấy xe mới như ở các nước phát triển. 

Và quan trọng hơn cả, hạ tầng cho xe điện ở Việt Nam vẫn đang ở giai đoạn ý tưởng. Trạm sạc thì hiếm như quán phở mở qua đêm. Pin thì đắt như vàng, bảo hành thì khó như xin giấy phép xây dựng. Với người ở nhà trọ, chung cư cũ hay vùng ven, chuyện chuyển đổi phương tiện giống như bảo họ dọn nhà lên ở trên mây.

Một nghịch lý đang hiển hiện rất rõ khi xe điện được ca ngợi như vị cứu tinh của thành phố hiện đại. Còn xe xăng thì bị đóng vai tội đồ sinh ra khói bụi. Bất chấp sự thật rằng hầu hết người lao động nghèo chẳng có lựa chọn nào khác ngoài tiếp tục gắn bó với nó để mưu sinh. 

Chúng ta đang chứng kiến một sự chuyển đổi lớn nhưng cũng là một cuộc chia tay âm thầm giữa những ai đủ điều kiện bước vào kỷ nguyên xanh sạch đẹp và những ai bị bỏ lại phía sau mãi mãi mắc kẹt trong làn khói mù đô thị cầm trên tay chiếc chìa khóa xe cũ mà chẳng biết rồi sẽ phải đi đâu đi về quê. 

Nếu những bản kế hoạch về giao thông xanh được viết trong các phòng họp lạnh buốt điều hòa nơi chỉ cần mở Google Maps là biết thành phố bao nhiêu bãi đỗ xe điện thì ngoài kia giữa nắng nóng giữa khói bụi người dân đang sống trong một thực tại chẳng có gì giống với những slide báo cáo. Họ lo, họ hoang mang thậm chí tức giận nhưng rồi cũng chỉ biết nhún vài bởi họ không có nhiều lựa chọn trong đời. Tỷ lệ thất nghiệp thì cứ tăng đều đều. Doanh nghiệp nhỏ lẻ phá sản như nấm, tiểu thương mất việc, thuế này thuế kia triền miên suốt một năm trời.

2025, một năm quá khó khăn với người nghèo. Một sáng đầu tháng ba, tôi ngồi ở một gốc cây trong khu cầu giấy. Đối diện tôi là hàng trăm chiếc xe máy cũ dựng san sát. Người ta ngồi chờ đơn hàng như mọi ngày, gương mặt ai cũng giống nhau, nhạt nhòa, mệt mỏi và bình thản như thể bất công trong đời này đã trở thành thói quen. Tôi hỏi chuyện một anh tài xế trung niên mặc cái áo grab cũ bạc màu, hỏi anh nghĩ gì về việc Hà Nội sắp cấm xe xăng. Anh chỉ cười cười kiểu bất lực. Cái xe tôi mua lại có 10 triệu, chạy đến đâu hay đến đó. Giờ bảo đổi sang xe điện 35-40 triệu. Tôi vay ngân hàng à? Lương chạy đều đều 7 triệu, ăn còn không đủ, tiền đâu để chạy xe xanh. 

Cạnh đó, một bác xe ôm già gầy nhom nép vào gốc cây gần bệnh viện. Góp chuyện, tôi chạy quanh giảng võ láng hả? Xe điện hả? Tôi còn chẳng biết sạc ở đâu. Nhà tôi ở khu tập thể cũ, ổ cắm yếu hơn cái quạt cây, đừng nói tới sạc pin. Chắc bỏ phố về quê thôi chú ạ. Xe điện thì hợp với phố hiện đại, không hợp với người nghèo đâu. 

Tôi ghé về vùng ven, nơi người ta sống ở huyện nhưng vẫn phải sáng sáng phóng xe xăng vào thành phố kiếm sống. Một chị công nhân khu công nghiệp kể, "Nhà tôi cách công ty 12 cây, xe điện nhỏ thì không đủ chạy, xe lớn thì đắt, còn sạc thì không biết ở đâu. Tăng ca về khuya, gửi xe kiểu gì? Không lẽ xách xe về phòng trọ sạc pin?" 

Một câu chuyện rất buồn cười. Người ta muốn đẩy người dân ra khỏi xe xăng nhưng lại chẳng chuẩn bị đường lùi nào cho họ cả.   Người dân đang bị đẩy vào một cuộc đổi thay mà họ không có quyền từ chối, không có thời gian chuẩn bị, không có tiếng nói để lên tiếng.

Ngoài kia trên mạng có hai phe tranh cãi. Một phe nói cấm là đúng, thành phố sạch hơn, văn minh hơn, không lạc hậu. Phe còn lại hỏi lại rất đau, sao chuyển đổi xanh lúc nào người nghèo cũng là người trả giá? Đừng ai nghĩ rằng đổi từ xe xăng sang xe điện chỉ là câu chuyện một cái xe. Nó là dây chuyền domino. Tiệm sửa xe nhỏ đóng cửa, thợ sửa xe thất nghiệp, cửa hàng thay dầu, bán lốp ế ẩm, trạm xăng vùng ven hoàng hóa. Rồi hàng vạn con người từ bác xe ôm già, anh tài xế Grab, chị công nhân, khu công nghiệp, tất cả đều loay hoay khi mất đi phương tiện mưu sinh duy nhất. Cái gọi là xanh ấy. Liệu có xanh thật không khi đẩy người ta ra gì ở thành phố chỉ vì không đủ tiền đổi xe? 

Tôi xin hỏi thẳng, bạn, người thân bạn, bạn bè bạn, ai đang phải lo âu vì chính sách này?

Tôi không phủ nhận một thành phố ít khói bụi hơn là tốt, nhưng một thành phố chỉ sạch nhờ việc đẩy nghèo đói đi nơi khác thì liệu đó còn là nhân văn? 

Hà Nội bảo 2030 sẽ cấm hết xe xăng trong vành đai 3. Nghe thì xa đấy, nhưng với những người sống từng ngày bằng những cuốc xe, mốc thời gian ấy đang đến gần từng ngày. Nếu không có hỗ trợ tài chính, không có chính sách chuyển đổi thực tế, không ai nghĩ cho người sống nhà trọ, tập thể, vùng ven thì tương lai xanh đó ai được đi vào. Thành phố ấy có thể đẹp hơn, sạch hơn, nhưng liệu những người nghèo rời đi hết còn ai để phục vụ bạn ship đồ, giao hàng, chờ bạn đi trong mưa gió khi cái xe cũ của họ bị cấm sạch khỏi đường? Với người nghèo, chiếc xe không phải là tài sản để khoe mẽ, nó đơn giản chỉ là công cụ để tồn tại, là cái bánh lái mong manh của con thuyền mưu sinh đang trôi tròng trành giữa phố thị.

Một chính sách loại bỏ phương tiện ấy mà không đi kèm bất cứ hỗ trợ nào, khác gì việc rút phắc mái chèo khỏi tay người nghèo rồi bảo họ hãy tự bơi vào bờ bằng ý chí.

Tôi tin bảo vệ môi trường là đúng, nhưng tôi cũng tin công bằng xã hội không thể bị đem ra làm vật hy sinh cho bất kỳ cuộc chuyển đổi nào. Nếu không, cái gọi là chuyển đổi xanh sẽ chẳng khác gì một màn thanh lọc giai tầng tinh vi dưới lớp vỏ bọc rất văn minh. 

Tôi từng nghe nhiều người ngồi phòng lạnh bảo nhau, cấm xe xăng đi, dân sẽ tự chuyển qua xe điện. Nghe đơn giản như việc đổi từ trà đá sang nước ép Detox, nhưng đằng sau đó là cả một dây chuyền hệ lụy về kinh tế. Nếu không nhìn ra, không chỉ công bằng xã hội bị đánh mất mà cả sự ổn định của tầng lớp lao động đô thị cũng sẽ lung lay theo. Bởi thứ xe máy xăng rẻ mạt, cũ kỹ nhưng nó gắn liền với cả một hệ sinh thái mưu sinh, một mạng lưới nghề nghiệp đã bám rễ hàng chục năm trong lòng thành phố này. Khi xe xăng bị loại bỏ, không chỉ người lái xe mất phương tiện mà những ngành nghề ký sinh. Cộng sinh theo nó cũng héo dần, teo tóp rồi biến mất.

Tôi ghé qua một tiệm sửa xe cũ ở Nguyễn Lưong Bằng. Cái phố chẳng mấy ai nghĩ liên quan đến chính sách chuyển đổi. Ấy vậy mà ở đó một ông chủ tiệm ngoài 30 bám nghề từ năm 18 tuổi giờ đối diện nguy cơ nghỉ hưu sớm. Cả nhà tôi sống nhờ sửa xe xăng. Nếu vài năm nữa cấm sạch coi như nghề này xong. Anh chỉ vào dãy tua vít mỏ lết, máy bơm, đồng hồ đo điện rồi cười chua chát. Đống này sửa xe điện làm gì? Xe điện toàn mạch điện tử, chip với bo mạch. Tôi đâu được học nghề đó. Giờ bỏ nghề thì tôi làm gì? Giao hàng, xe ôm hay về quê trồng rau nuôi cá? Câu hỏi ấy nghe qua tưởng chuyện riêng một người nhưng soi giọng ra là chuyện của hàng ngàn gara sửa xe tiệm nhỏ lẻ trên khắp quận huyện Hà Nội. Những cửa hàng thay dầu, bán xăm lốp, đèn còi vốn sống nhờ những chiếc xe cũ kỹ, giờ cũng thưa khách rồi âm thầm đóng cửa. Không phải họ làm ăn kém mà vì khách hàng chính của họ. Những người đi xe xăng đang dần bị loại khỏi thành phố. Còn ai đâu mà sửa, còn ai đâu mà thay nhớt. 

Cũng chẳng mấy ai để ý, Hà Nội có vô số trạm xăng nhỏ nằm chen giữa khu dân cư bên hông chợ, cạnh bến xe sát khu công nghiệp. Những trạm ấy không chỉ bán xăng mà còn là nơi người lao động dừng chân bơm bánh, vá lốp, hỏi đường, uống cóc trà đá, thở dốc sau những quốc xe mệt nhoài như những trạm trung chuyển âm thầm cho một đô thị bình dân. Nhưng khi xe xăng dần biến mất, những trạm ấy cũng mất lý do để tồn tại. Chủ trạm nhỏ vốn không đủ vốn đầu tư hạ tầng sạc điện hay chuyển đổi mô hình. Họ rồi cũng lặng lẽ rời đi, không tiếng kêu than, không báo chí, không lễ chia tay, xóa sổ trong thầm lặng nhưng kéo theo biết bao gia đình mưu sinh tan tác. Và gánh nặng ấy không ai khác. Người đầu tiên phải ỏn vai gánh chính là người chạy xe công nghệ. Những người từ lâu đã coi chiếc xe là miếng cơm chứ không phải biểu tượng sóng xanh. Xe điện mới, pin đắt, trả góp cao, thu nhập bấp bênh. Mỗi lần họ nhìn vào bảng giá xe điện cũng giống như nhìn vào một lời từ chối tế nhị từ tương lai. 

Tôi ngồi uống trà đá cùng một anh taxi công nghệ sau tòa nhà cao tầng phía Cầu Giấy. Anh bảo mới cắn răng vay ngân hàng mua con xe xanh điện gần 700 triệu. Chia ra trả dần trong 2 năm, mỗi tháng gánh hơn 2 triệu tiền gốc lãi, chưa kể chi phí sinh hoạt. Tôi hỏi, "Thế sau khi trả góp mỗi tháng còn dư bao nhiêu?" Anh cười xòa, dư đúng đủ mua thêm cóc tra đá với gói thuốc. Tôi hỏi tiếp, "Lỡ xe hỏng thì sao?" Anh lại cười, "Cầu trời đừng hỏng chứ xe điện hỏng thì không mang ra ông thợ đầu ngõ được đâu. Phải đưa về hãng ra sửa thì đúng chuẩn điện giật. Cách khác giữa xe xăng với xe điện nó nằm ở chỗ này. Xe xăng hỏng thì cái bugie, sợi xích, cục lốc vá được hết, linh kiện sẵn, sửa rẻ. Xe điện hỏng thì cứ chuẩn bị tinh thần thay nguyên cụm. Pin hỏng là vài chục triệu bay mất mà pin ấy đâu có bền mãi như trong quảng cáo. 

Người nghèo giờ chẳng phải muốn mua xe điện mà là bị đẩy tới đường cùng. Không mua thì không được phép bon trong thành phố nữa. Nhưng khi họ không còn đủ sức trả nợ thì người lãnh đủ vẫn là họ, không ai khác. Câu chuyện này đâu chỉ dừng lại ở mỗi cái xe. Một vòng luẩn quẩn đang hình thành. Rất nhiều người đang bám víu vào xe máy để sống. Họ đâu phải người bản địa Hà Nội. Người từ Thái Bình, Nam Định, Thanh Hóa, Nghệ An khăn gói lên thành phố, tay trắng chỉ có chiếc xe cụ là người bạn đồng hành. Nếu chính sách đẩy họ khỏi chiếc xe ấy, họ cũng bị đẩy khỏi thành phố. Về quê? Về quê để làm gì? Việc không có, đất chẳng rộng, thu nhập thấp, giá cả vẫn cao. 

Người ta về quê không phải vì thua cuộc mà vì chẳng còn lựa chọn nào khác. Đó là khi sự bất công lên tới đỉnh. 

Tôi hay tự hỏi tương lai mà ai cũng nói đầy hy vọng ấy liệu có trống rỗng hơn không? 

Một thành phố không còn khói xe, không còn tắc đường, nghe thì hấp dẫn. Nhưng sâu hơn đó sẽ là thành phố không còn anh shipper cười cợt ghé quán nước, không còn chú xe ôm chở bác gái đi khám bệnh, không còn hàng trà đá đầu ngõ để tụ họp kể chuyện sáng chiều. 

Một thành phố sạch bóng người nghèo, một thành phố thẳng hàng gọn gàng im mắng. Nhưng rồi ai giao hàng cho bạn, ai đón bạn khi xe hỏng giữa đường? Ai sửa cho bạn cái lốp thay cho bạn bình dầu? Đừng quên chiếc xe máy cũ không chỉ là phương tiện, nó là nhịp sống, là văn hóa, là ký ức của biết bao thế hệ thành thị và nông thôn hòa vào nhau. 

Bây giờ khi nói về chuyển đổi giao thông, đừng nghĩ đó chỉ là công nghệ. Đó là sự đổi thay cả một cộng đồng, một nền sinh kế, một mạng xã hội thâm lặng suốt bao năm nay vẫn chống đỡ thành phố bằng chính đôi tay, đôi chân của họ. Tôi tin thành phố sạch đẹp là cần thiết, nhưng tôi cũng tin bền vững không thể chỉ tính bằng số trạm sạc mà phải tính bằng trái tim con người, chính sách công bằng mới thực sự bền vững chứ không phải những lời hay chữ đẹp treo trên văn bản.

Tôi nghe nhiều lần cái câu không ai bị bỏ lại phía sau. Nghe hoài, đọc hoài, gạch chân đỏ chót cho mọi bản kế hoạch. Nhưng nhìn quanh mình, tôi chỉ thấy người bị bỏ lại phía sau ngày càng nhiều và càng im lặng hơn. 

Thử nhìn kỹ lại các chính sách ưu đãi hiện nay dành cho xe điện. Nào là miễn lệ phí trước bả tới tận năm 2027 làm thủ tục nhanh như VIP, phí đăng ký giảm sâu, tương lai nghe đồn còn được chạy làn riêng, đỗ xe miễn phí, có khi bước xuống còn được vỗ vai khen người văn minh. Nghe thì hoan nghênh lắm. Nhưng tôi hỏi thật, ai đang thực sự được hưởng những ưu đãi ngọt ngào đó? Người nghèo á, thôi xin, họ còn đang mải góp tiền từng bữa sáng, ai hơi đâu nghĩ đến trạm sạc. Người nghèo họ không đủ tiền mua xe điện đâu, kể cả có miễn 100% thuế phí. Bạn thử bán xe điện cho người đang chạy chiếc wave cũ gần hết khấu hacoini. Thậm chí miễn 200% họ cũng chịu thua vì trong túi còn chưa chắc có đủ tiền thay bình ắc quy xe cũ. Đừng nói chuyện sạc xe ở nhà, họ còn đang sống trong dãy trọ cũ. Điện yếu tới nỗi cắm nồi cơm còn nhảy automat, lấy đầu ra ổ sạc cho pin lithium.

Còn mấy cái app theo dõi pin, định kỳ bảo dưỡng hay quản lý vận hành tiết kiệm thôi bỏ qua. Người nghèo họ không phải Elon Musk, càng không phải kiểu người thích vọc điện thoại để điều khiển cái xe. Họ chỉ cần cái xe chạy, hỏng thì sửa, đủ ăn là mừng rồi. Cuối cùng họ cũng chẳng có tiếng nói trong chính sách. Không ai hỏi cũng chẳng ai nghe. Họ chỉ biết lặng lẽ nhìn nhau, thở dài rồi tự nhủ. Thôi, thời thế vậy rồi, ráng mà theo. Tôi thấy bức tranh ấy hiện rất rõ, chỉ có điều nó không mau mè mà hơi buồn. 

Cuộc chuyển đổi xanh đang lặng lẽ biến thành một cuộc phân tầng xã hội mới tinh vi.

Ai có tiền thì hưởng ưu đãi, ai nghèo thì đứng ngoài, thậm chí còn bị coi là lực cản của phát triển, là cái bám víu quá khứ, là nguyên nhân của ô nhiễm kẹt xe. Tôi không chống lại chuyển đổi xanh nhưng với tư cách người dân, tôi có quyền được hỏi ai đang được hỗ trợ để mua xe điện. 

Câu trả lời là không ít doanh nghiệp lớn được miễn thuế nhập khẩu pin, mô tơ, linh kiện. Những người có tiền được khấu trừ thuế VAT khi mua xe ô tô điện. Còn dân lao động thì sao? Một chiếc VinFast VF34 sau đủ loại ưu đãi có thể giảm giá cả trăm triệu nghe rất sướng tài. Nhưng người chạy xe ôm, giao hàng, cô công nhân, chú thợ hồ, anh nhân viên văn phòng nghèo, có ai nhắc tới họ trong chính sách không? Không nằm trong danh sách ưu tiên vay vốn, không có chương trình đổi xe xăng sang điện với hỗ trợ thực tế cũng chẳng được giảm giá trực tiếp. Họ gần như vô hình.

Tôi thử tìm mỏi mắt từ website bộ ngành đến các hãng xe hỏi thăm đủ chỗ. Câu trả lời chủ yếu vẫn là các chương trình thu cũ đổi mới kiểu thương mại, nộp lại xe cũ, bù thêm 20- 30 triệu lấy xe mới. Nhưng nói cho vui thôi với người nghèo, gom được hai ba triệu để sửa chiếc xe cũ đã toát mồ hôi, lấy đâu ra tiền đổi sang xe điện. Nếu đổi được, họ đã đổi từ chục năm trước rồi, đâu chờ tới lúc này. Thành ra chính sách thì đẹp như tranh. Thực tế thì người nghèo vẫn dắt chiếc xe xăng, còn người giàu chạy bon là ưu tiên. Đỗ xe miễn phí, áp hiện pin đầy 100% cười như mở cờ. 

Ở Thái Lan, Ấn Độ hay Brazil, người dân nghèo muốn mua xe điện đều có thể vay ưu đãi, lãi suất nhẹ như gió đầu hè, thậm chí còn được chính phủ rót thêm trợ giá tận tay. Mua xong khỏi phải lo nghĩ, vừa có xe mới vừa không sợ nợ chồng nợ. 

Ở Việt Nam thì sao? Tôi tìm đỏ con mắt cũng chẳng thấy có gói nào thực sự dành cho người thu nhập thấp. Trên giấy tờ khẩu hiệu nghe rất kêu, nhưng người nghèo thì vẫn phải dắt bộ cái xe cũ rỉ nhìn người khác bon mà chép miệng. Mà nói cho cùng, chuyển sang xe điện đâu phải cứ cắm sạc phát là xong. Xe điện nó không giống cái quạt cắm đại vào đâu cũng chảy. Nó cần trạm sạc đàng hoàng, cần chỗ đỗ qua đêm, cần thời gian nạp pin tử tế.

Nhưng hỏi thật, những người đang thuê trọ ở mấy cái xóm ven đô, dãy nhà cấp phu dây điện còn lòng thòng hơn dây phơi áo.  Họ có kéo nổi dây sạc từ phòng ra tận ngõ hông không? Chung cư cũ thì khỏi mơ, tầng hầm không lắp nổi thêm bóng điện, huống gì chạm sạc. Còn mấy anh công nhân đi làm xa mỗi ngày 30 40 cây số, liệu họ có yên tâm nổi khi ngoài đường chạm sạc như chơi trốn tìm, vài cây số mới lóe lên một cái?

Tôi từng tận mắt chứng kiến một anh shipper đứng thẫn thờ giữa phố vì xe điện báo còn đúng 2% pin mà trạm sạc gần nhất thì ở đâu đó trên Google Map. Anh bảo xe xăng thì còn biết cây xăng ở đâu. Xe điện mà cạn pin là xác định đẩy bộ mà. Cái xe điện 150 kg này đẩy kiểu gì cho nổi?

Đúng là công nghệ hiện đại mang lại những trải nghiệm mới mẻ. Tôi không phủ nhận xe điện là tương lai, nhưng tương lai kiểu gì mà chỉ người có tiền mới với tới thì cái tương lai đó có đáng mơ ước không? Vấn đề không phải là có nên chuyển đổi sanh hay không mà là chuyển đổi cho ai và ai bị bắt phải hy sinh. Một chính sách đúng nhưng thi triển sai còn tai hại hơn một chính sách sai ngay từ đầu. Nguy hiểm nhất là những chính sách trên giấy thì đẹp như tranh. Còn ngoài đời người dân loay hoay không biết bắt đầu từ đâu. Muốn chuyển đổi thật sự, chính quyền không thể đứng nhìn người dân tự bơi. Phải có vai trò rõ ràng, phải dám hỗ trợ, dám đồng hành. Hãy trợ giá xe điện cho người thu nhập thấp, mở vay vốn ưu đãi rõ ràng. Đầu tư trạm sạc không phải ở trung tâm thương mại mà ngay tại khu trọ, khu ven đô. 

Nghĩ xa hơn, hãy lo dần cho những ngành nghề sống nhờ xe xăng biết chuyển đổi nghề nghiệp thế nào. Còn nếu cứ để mặc thành phố có sạch hơn, giao thông có hiện đại hơn thì xã hội vẫn chia đôi. Một bên bon xe điện, một bên dắt bộ xe cũ về quê. Tôi không mong nhìn thấy một thành phố hiện đại mà lạnh lẽo, một đô thị xanh lá cây nhưng thiếu tình người. Một nơi công nghệ phát triển nhưng chỉ phục vụ cho người giàu, còn người nghèo thì ngồi ngoài nhìn vào thở dài. 

Tôi nhớ mãi một vị lãnh đạo từng trả lời phóng viên, cấm xe máy xăng là để giảm ô nhiễm, giảm tắc đường. Nghe thì rất hợp lý, nhưng nếu thật lòng muốn giảm kẹt xe, sao không mạnh tay đầu tư giao thông công cộng cho gia hồn?

Tôi đã từng đứng giữa ngã tư Lê Văn Lương Nguyễn Trãi nắng như đổ lửa, nhìn dòng xe ken đặc không nhích nổi, coi in ỏi, người ngắp vặt như cá ngộp nước. Bây giờ thay toàn bộ đám xe đó từ xăng sang điện, liệu có hết tắc không? Không. Vẫn là đường bé, người đông, xe chật. Vấn đề chưa bao giờ nằm ở xăng hay điện. Vấn đề nằm ở chỗ quá nhiều người bị buộc phải dùng phương tiện cá nhân vì không có lựa chọn nào khác. Nếu xe điện cá nhân cứ tiếp tục ào ào tràn ra đường trong khi Metro thì mãi nằm trên giấy, xe buýt kết nối thì chập trờn như sóng Wii kém thì kẹt xe vẫn hoàn kẹt. Chỉ khác là không còn khói xăng mà thay vào đó là khói bụi pin lithium.

Chúng ta nói nhiều về chuyển đổi xanh, về tương lai sạch đẹp nhưng tôi chưa hề thấy một dấu hiệu nào cho thấy thành phố này thực sự muốn giảm số lượng xe cá nhân. 

Xe xăng hay điện cũng vậy, vẫn là một chiếc xe chiếm 4,2 mặt đường. Chẳng lẽ mục tiêu thật sự không phải là giảm phương tiện mà chỉ là thay động cơ để ngành xe điện bán được hàng? 

Tôi để ý một điều rất thú vị. Cứ mỗi lần rò rỉ chính sách siết xe xăng, lập tức các hãng xe điện lại quảng cáo rầm rộ, ưu đãi xanh nổ đóm đóm mắt. Một hãng xe nội địa còn hồ hởi tuyên bố doanh số tăng vù vù ngay sau khi tin cấm xe xăng được lan chuyển. Không thể trách họ vì họ biết tận dụng đúng thời cơ. Nhưng đằng sau đó lại là câu hỏi những chính sách ưu đãi thuế phí này có thật sự công bằng không? Miễn thuế trước bạ, giảm thuế nhập linh kiện, đẩy mạnh ưu tiên bãi đỗ chỗ sạc. Tất cả có đang góp phần biến thị trường thành một sân chơi một chiều, đẩy xăng kéo điện như kéo dây diều. Chỉ khác là dây này nối thẳng tới ví người dân.

Tôi cũng để ý thêm không ít trung tâm thương mại, khu đô thị mới bây giờ dựng biển to tổ bố, "Xe điện đỗ miễn phí. Xe xăng. Xin mời qua khu phí cao." Phí gửi xe máy xăng giờ có nơi gấp đôi, gấp ba bình thường. Có cảm giác như quyền di chuyển bằng phương tiện cá nhân dần biến thành một cuộc chơi dành cho người nhiều tiền hơn là chuyện phục vụ nhu cầu thiết yếu. Nếu mục tiêu thực sự là vì môi trường thì phải có chiến lược tổng thể. Giảm xe cá nhân nói chung, tăng giao thông công cộng, hỗ trợ người nghèo xây hạ tầng trạm sạc, quy hoạch lại đô thị bài bản. Còn nếu chỉ tập trung khai tử xe xăng để thay thế bằng xe điện tư nhân thì e rằng thứ chúng ta đang làm chỉ là đổi vỏ hộp, đổi màu tem chứ bản chất tiêu dùng chẳng có gì thay đổi. Nếu đúng là như vậy thì người dân đâu có sống trong thành phố xanh nào cả.Họ chỉ đang bị cuốn vào một vòng tái cấu trúc thị trường, nơi vừa đóng vai khách hàng tiềm năng vừa gánh vai nạn nhân của những lựa chọn thiếu công bằng. 

Tôi không phản đối xe điện nhưng tôi muốn hỏi thẳng liệu chúng ta đang xây dựng một thành phố văn minh hay chỉ đang đổi máy đổi pin để tiếp tục tắc đường một cách êm ái không tiếng nổ? Một chính sách thành công không đến từ khẩu hiệu hay ý chí đẹp đẽ mà đến từ sự thấu hiểu thực tế từ kinh nghiệm học hỏi các quốc gia đi trước. Nhìn sang thế giới, tôi tự hỏi tại sao cũng hướng đến môi trường nhưng nhiều nước chọn con đường rất khác Việt Nam.

Trung Quốc chẳng hề đưa ra móc cấm xe xăng cụ thể như châu Âu. Họ không hô hào khẩu hiệu, không siết một chiều. Họ âm thầm rút dần oxy của xe xăng, bơm trợ lực thẳng vào xe điện bằng chính sách, bằng hạ tầng, bằng trợ giá thiết thực. Mỗi chiếc xe điện bán ra được hỗ trợ thẳng túi người mua vài chục triệu đồng là chuyện bình thường. Họ trại thảm hạ tầng trạm sạc dày đặc từ thành thị tới nông thôn. Đến năm 2024, Trung Quốc có hơn 6 triệu trạm sạc. chiếm 70% toàn cầu. Họ không cần cấm vì họ biết khi điện đủ rẻ, sạc đủ tiện, người dân sẽ tự bỏ xe xăng, không phải bị buộc phải bỏ. 

Chính phủ Trung Quốc không cấm xe xăng một cách đao to búa lớn mà lại chọn cách khiến nó tự tuyệt chủng trong im lặng. Các tòa chung cư mới buộc phải tích hợp hạ tầng sạc điện, còn khu cũ thì hỗ trợ miễn phí lắp  đặt. Người dân họ không cần ai nhắc vì thấy rõ tiện lợi, thấy rõ kinh tế hơn. Xe điện được sạc ngay dưới chân nhà, chẳng khác gì cắm sạc điện thoại. Ai cũng thích sự tiện, sự rẻ, sự không phiền phức chứ chẳng ai thích cảm giác bị chính sách lùa đi như đàn cừu. 

Ở Trung Quốc, họ không cấm xe xăng, họ tạo ra môi trường để người ta tự nhận ra cần xăng làm gì cho mệt. Đó là sự chuyển đổi tự nhiên, văn minh, không tạo phản ứng ngược, không khiến người dân cảm thấy bị đối xử như thành phần gây hại môi trường chỉ vì nghèo. 

Còn châu Âu thì sao? Họ có cấm nhưng họ không cấm theo kiểu không biết thì hỏi Google mà cấm rất bài bản. 

Ở Berlin,  chính quyền chỉ siết chặt ở khu vực trung tâm đông đúc, nơi mà hạ tầng metro, tramway, bus dày đặc và đúng giờ đến mức bạn có thể chỉnh đồng hồ theo lịch tàu. Xe đạp công cộng phủ khắp, sạch sẽ, rẻ, dễ sử dụng. Người dân ở đó không cần xe cá nhân vì có đủ giải pháp thay thế tốt hơn, nhanh hơn, không ai cấm cho vui. 

Ở Paris cũng vậy, họ làm vùng không phát thải, hạn chế xe xăng cũ nhưng song song đó là hàng trăm km đường xe đạp riêng biệt cho thuê xe đạp điện giá rẻ, trợ cấp đổi xe cũ, lấy thẻ Metro. Nghĩa là người dân vẫn được lựa chọn, không ai bị đẩy khỏi hệ thống, không ai bị buộc phải rút lui chỉ vì không theo kịp. Nếu có cấm thì phải cấm khi giải pháp thay thế đã tốt hơn, thuận tiện hơn, nhân văn hơn. Đó mới là bài học lớn về quản trị đô thị. Không đẩy dân vào đường cùng, chỉ mở thêm lối đi. 

Nhìn ra thế giới, tôi cũng thấy không ít bài học. Đào ở một số nơi như Ấn Độ hay Nam Mỹ, việc đẩy nhanh cấm xe xăng mà hạ tầng giao thông công cộng chưa kịp theo đã để lại hậu quả không nhỏ. Giá sinh hoạt tăng, người nghèo không đủ chi phí di chuyển, không thể đi làm, đành phải rời bỏ thành phố.

Còn ở San Francisco, những khu vực hạn chế phương tiện cá nhân lại vô tình khiến người lao động vùng ven bị cô lập, doanh nghiệp thiếu nhân công, xã hội bất ổn. Những thất bại ấy có điểm chung, quyết định thì nhanh, hạ tầng thì chậm, còn người nghèo thì chẳng ai tính đến. 

Tôi tin Việt Nam hoàn toàn có thể làm tốt hơn. Không phải chúng ta thiếu trí tuệ, nhưng đôi khi ta thiếu lắng nghe. Không phải ta thiếu ý chí, nhưng đôi khi ta quên mất sự đồng cảm. Một chính sách, nếu không đặt câu hỏi ai sẽ là người bị ảnh hưởng nhiều nhất? Thì dù bọc trong bao nhiêu từ ngữ đẹp đẽ, cuối cùng cũng không thể thành công bền vững.

Thay vì chăm chăm vào những mốc thời gian phải cấm được xe xăng năm nào, điều đáng hỏi hơn là người dân sẽ đi lại bằng gì nếu không còn xe cá nhân? Một người công nhân lương 6 triệu sẽ mua được xe điện bằng cách nào? hay họ sẽ đi làm bằng phương tiện công cộng nào khi chặng đường về quê hay về khu trọ không hề có tuyến kết nối thuận tiện. Và nếu không ai trả lời được những câu hỏi đó, bao nhiêu người nghèo sẽ bị đẩy khỏi thành phố chỉ vì họ không thể theo kịp những chính sách được viết ra từ những văn phòng máy lạnh. 

Chuyển đổi xanh không thể chỉ là đặc quyền của người có điều kiện. Một đô thị văn minh không thể để ai bị bỏ lại phía sau. Ai cũng mong một thành phố sạch hơn, không khí trong lành hơn, gieo thông văn minh hơn. Nhưng câu chuyện không nằm ở cái đích, nó nằm ở cách ta đi đến cái đích đó. Bằng thấu hiểu hay bằng áp đặt, bằng đồng hành hay bằng loại trừ. 

Tôi đã gặp những người đàn ông chạy xe ôm không dám đổi xe điện vì sợ nợ ngân hàng. Những thợ sửa xe lo ngày mai thất nghiệp dù cả đời chưa từng làm gì khác. Những người vùng ven ôm mãi chiếc xe cũ vì đó là thứ duy nhất giúp họ mưu sinh. Họ không chống lại chuyển đổi xanh nhưng họ không đủ điều kiện để tham gia. Và khi một chính sách tốt đẹp chỉ dành cho người có tiền, còn người nghèo đứng ngoài nhìn vào, đó không phải là chuyển đổi, đó là một sự chia rẽ. 

Xe điện không phải phép màu, nó giúp giảm khí thải cục bộ nhưng chẳng thể xóa được tắc đường nếu ô tô cá nhân vẫn tràn ra đường như nêm cối. Nó tiết kiệm chi phí vận hành nhưng chỉ cho người đủ tiền mua xe mới, có nhà riêng để sạc pin. Nó là biểu tượng của tiến bộ nhưng cũng có thể trở thành bức tường ngăn cách vô hình giữa giàu và nghèo nếu thiếu công bằng chính sách. 

Tôi từng thấy những thành phố người ta hào hứng khoe những chiếc xe điện bóng loáng lướt êm dưới tán cây xanh, ven đường rực rỡ. Nhưng phía sau ánh đèn đó là gì?

• Là những con ngõ nhỏ vắng bóng người vì người nghèo không còn sống nổi ở đó. 
• Là những bãi gửi xe từ chối nhận xe máy cũ đẩy người lao động ra xa hơn. Là những lề đường không còn ai vá lốp thay bugi vì khách hàng đã biến mất. 
• Là những cuộc đời bị ép phải đổi thay khi họ chưa sẵn sàng và cũng không được giúp để sẵn sàng. 

Khi chúng ta vỗ tay cho chiếc xe điện chạy êm trong phố trung tâm, đừng quên có hàng triệu người đang đứng bên lề cuộc chuyển đội ấy. Không phải vì họ không muốn mà vì họ không thể. 

Tôi tin một thành phố hiện đại không đo bằng số lượng xe điện mà bằng cách nó đối xử với người yếu thế nhất.  Và tôi cũng tin rằng nếu không điều chỉnh, không lắng nghe, chuyển đổi xanh có thể trở thành một dạng bất công mới được bọc trong vỏ bọc tiến bộ. 

Vậy nên khi xây dựng chính sách hãy hỏi thẳng ai đang hưởng lợi, ai đang phải trả giá và chúng ta có thể làm tốt hơn không? 

Cấm xe xăng Hà Nội nói là để giảm ô nhiễm hướng tới tương lai xanh. Nhưng thử hỏi ô tô điện giá tiền tỷ, nhà ai mua nổi?  Xe máy điện bình bền được mấy năm?  Sạc điện đâu? 

Cứ về quê ngoại 30 km rồi thử xem. Đừng nói chuyện môi trường với người không có nổi 20 triệu để đổi xe. Đừng giảng về chất lượng sống. Với người sáng đi shipper tối về phụ hồ. Họ không có thời gian mơ mộng tương lai xanh vì thực tại của họ là bữa cơm tối nay có thịt hay không. 

Hà Nội đẹp hơn khi không còn những chiếc xe máy cũ kỹ chen chúc tắc đường. Và người nghèo nếu không đủ tiền theo kịp thời đại xanh thì họ biết đi đâu? Có thể là đi bộ hoặc tốt hơn nữa ở nhà. Đừng đi đâu cả. Đừng làm phiền thành phố đang trên đường hiện đại hóa. Khi thành phố chỉ còn ô tô điện bóng loáng và xe máy điện đời mới, khi vịa hè được lát đá. Khi quán cà phê ngập khách ngồi chém gió về xu hướng xanh. 

Có ai còn nhớ ngày xưa từng có những con người đi làm bằng xe máy cà tàng mưu sinh giữa khói bụi và tiếng còi y nỏi không ai nhớ. Nhưng chính họ mới từng là linh hồn thật sự của thành phố này. 

Tôi không mong bạn thay đổi được cả cuồng máy khổng lồ này vì phát triển là cần thiết. Chỉ mong khi nghe những câu chuyện ấy, bạn dừng lại một chút, nghĩ nhiều hơn một chút, thương nhiều hơn một chút. Vì chỉ khi chúng ta nhìn thấy nhau, hiểu nhau và bước đi cùng nhau thì phát triển mới thật sự có ý nghĩa. Giữa một thế giới đầy biến động và khoảng cách, hãy đừng để lòng người cũng xa nhau ./.

Đoàn Chình