Vac-xin chống Covid-19 : Cuộc đua gay gắt và luật chơi của kẻ mạnh

RFI Tạp chí Tiêu Điểm

Cuộc đua tìm kiếm vac-xin ngừa Covid-19 không chỉ là một thách thức khoa học mà còn mang cả tính chính trị. Nhiều khoản tiền lớn từ các nước được chi ra để đầu tư cho việc nghiên cứu nhưng cũng để được độc quyền tiếp cận nguồn vac-xin quý giá, ước tính lên đến hàng trăm triệu liều. Khi nào sẽ có vac-xin ? Nước nào sẽ tìm ra đầu tiên ? Giá một liều vac-xin là bao nhiêu ? Việc phân phối nguồn thuốc quý giá này liệu có sẽ được công bằng hay không ?

Với hơn một triệu nạn nhân và hơn 33 triệu ca nhiễm bệnh trên toàn cầu, cuộc đua tìm kiếm một loại vac-xin hiệu quả giờ là một ưu tiên của nhiều chính phủ. Trung Quốc, hồi cuối tháng Sáu năm nay là nước đầu tiên quyết định cho phép sử dụng vac-xin có tên gọi là Ad5-nCoV, do hãng CanSino của Trung Quốc bào chế, cho mục tiêu quân sự. Trung tuần tháng 8/2020, đến lượt Nga gây bất ngờ khi cho triển khai vac-xin ứng viên Sputnik V, bất chấp những lo ngại của cộng đồng quốc tế.

Rồi tại Mỹ, tổng thống Donald Trump cho biết sẽ làm mọi cách để vac-xin ứng viên do hãng Moderna phát triển sẽ được đưa ra thị trường trước khi có bầu cử tổng thống Mỹ, dự kiến diễn ra vào ngày 03/11. Về phần mình, chính phủ Anh dự kiến triển khai một vac-vin vào cuối năm 2020, trong khi tại châu Âu, Cơ quan Quản lý Dược phẩm (EMA) xúc tiến hơn nữa một số loại vac-xin đang phát triển.

Khi nào thì mới có vac-xin thật sự ? Cuối năm 2020 hay là vào năm 2021 khi có nhiều dự báo mâu thuẫn ? Về điểm này, ông Christian Brechot, nhà vi khuẩn học, chủ tịch tổ chức Global Virus Network trên kênh truyền hình ARTE lưu ý :

« Ở đây tôi muốn nói đến một điểm : Sẽ không có một loại vac-xin mà sẽ là nhiều thế hệ vac-xin. Những loại vac-xin mà chúng ta đang nói đến vào cuối năm nay, nếu như họ bào chế được, thì đó sẽ là những loại vac-xin đời thứ nhất, chủ yếu tập trung vào việc bào chế kháng thể. Điều này cũng tốt thôi vì cũng nên biết là chúng sẽ có một phần nào tác dụng. Loại vac-xin này có thể rất hữu ích khi tập trung tiêm ngừa đối với những ca nhiễm bệnh để kềm hãm các ổ dịch.

Và chúng ta đã thấy có sự tương quan giữa việc bào chế kháng thể và phòng ngừa cũng như thời gian phòng ngừa, thế nên sẽ có những loại vac-xin thế hệ thứ hai, nhưng lần này nhắm vào một sự miễn dịch mà người ta gọi là tế bào bẩm sinh. Do vậy, cần phải chú ý đến những điều này. Khi người ta nói đến cuối năm 2020 hay 2021, đấy chưa hẳn là sự mâu thuẫn. »

Ai tìm ra vac-xin đầu tiên sẽ còn mạnh hơn

Việc tìm ra một vac-xin chống Covid-19 « hiệu quả » và « an toàn », là một nhu cầu cấp bách. Cuộc nghiên cứu « khác thường » này đang huy động hàng ngàn nhà khoa học và nhiều nguồn tài trợ công từ nhiều nước giầu có trên thế giới. Chín vac-xin từ Mỹ, Nga, Trung Quốc và châu Âu hiện đã bước qua giai đoạn 3, tức thử nghiệm trên người để thẩm định mức độ an toàn và tính hiệu quả. Nước nào sẽ tìm ra vac-xin trước tiên ? Mỹ, Nga, Trung Quốc hay là châu Âu ?

Thay vì trả lời cho câu hỏi trên, ba nhà quan sát độc lập, Pauline Londeix và Jerome Martin – đồng sáng lập Đài Quan sát Minh bạch trong các chính sách dược phẩm, cùng với Els Torreele, nghiên cứu sinh, cựu giám đốc chiến dịch Tiếp Cận Y sĩ Không Biên Giới, trên Le Monde (24/09/2020) cảnh báo : « Cuộc đua vac-xin có thể gây tổn hại cho mọi ứng phó tế nhị với đại dịch ».

Theo các tác giả, nếu như những hứa hẹn do nhiều lãnh đạo thế giới đưa ra hiện vẫn còn lâu mới thành hiện thực, cuộc đua này dường như để thỏa mãn những chiến lược thống trị địa chính trị, những lợi ích mang tư tưởng dân túy hay những lợi ích tài chính cho các hãng dược đa quốc gia, hơn là vì các lợi ích của cộng đồng.

Quan điểm này cũng được bà Nathalie Coutinet, nhà kinh tế học về Y Tế Công, trường đại học Sorbonne Paris Nord, trong chương trình Cultures Monde (Các nền Văn hóa Thế giới) ngày 01/09/2020, trên đài France Culture đồng chia sẻ. Theo chuyên gia Coutinet, cuộc đua đã vượt ra ngoài khuôn khổ nghiên cứu khoa học, trở thành một thách thức địa chính trị và chính trị do có sự can dự của chủ nghĩa dân tộc. Bà giải thích :

« Chỉ có điều là cuộc đua vac-xin này ngày càng giống như một cuộc chạy đua giữa các nước hơn là một cuộc đua giữa các hãng dược, đó còn là một cuộc đua chính trị để cho thấy là nước nào sẽ có nền công nghệ nghiên cứu tiên tiến nhất, phát triển nhất.

Ở ông Trump, có một dạng tự hào dân tộc là có khả năng phát triển loại vac-xin này trước tiên. Ông ấy còn hứa với người dân Mỹ là sẽ có vac-xin trước kỳ bầu cử tổng thống Mỹ, dự kiến diễn ra vào tháng 11/2020. Rồi tiếp đến là Putin và cả Trung Quốc cũng có những thông báo.

Bắc Kinh còn dùng vac-xin như là một vũ khí chính trị bởi vì trước đó, ngày 27/08, Canada đã bị rút ra khỏi danh sách các nước có thể tiến hành thử nghiệm trên người vac-xin của Trung Quốc với cớ là Canada giam giữ một công dân Trung Quốc… Rõ ràng là ở đây có một thách thức chính trị rất lớn ẩn sau cuộc đua tìm kiếm vac-xin này. »

Sự can thiệp của Nhà nước và sự mập mờ của các hãng dược

Chưa có lúc nào nghiên cứu khoa học lại tăng tốc nhanh như lúc này. Vẫn theo ba nhà quan sát độc lập trên, ý tưởng nước nào, hay nền công nghệ nào sẽ giành được chiến thắng cuộc đua đã khiến người ta quên đi quy mô của những thách thức y khoa được đặt ra cho phát triển vac-xin hiệu quả. Một nỗ lực khoa học vốn dĩ đòi hỏi từ 5 năm đến 10 năm nghiên cứu và phát triển nay rút ngắn chỉ còn từ một đến hai năm.

Người ta hẳn không quên chủ nhân Nhà Trắng hiện nay đã có những can thiệp « thô bạo » như thế nào vào công cuộc xử lý dịch bệnh của Trung Tâm Kiểm Soát Dịch Bệnh (CDC), trên tuyến đầu chống dịch Covid-19. Theo bà Anne-Claude Crémieux, giáo sư về các bệnh truyền nhiễm thuộc bệnh viện Saint-Louis tại Paris, cũng trên đài France Culture, sự việc cho thấy những sức ép chính trị to lớn trong và ngoài nước để có thể về đầu đã làm cho cuộc đấu tăng tốc nhanh hơn nữa.

« Chúng ta từng thấy có một sự đầu tư quan trọng từ nhiều nước để thúc đẩy các nhà công nghiệp dược phẩm bào chế các loại vac-xin, mà ví dụ điển hình là dịch cúm H1N1. Nhưng vì đó là một công nghệ vac-xin đã được phổ biến. Các chính phủ khi đó chỉ trả tiền để cất trữ những loại vac-xin đó mà thôi. Ở đây, người ta chứng kiến một nỗ lực chưa từng thấy. Các chính phủ đã đầu tư ngay cả trước khi công bố kết quả các ứng viên vac-xin đầu tiên. Sự tăng tốc này còn được thúc đẩy nhanh hơn nữa bởi vì còn có một sự liên kết giữa các hãng dược với nhau. Đó là một sự kết hợp giữa những công ty dược nhỏ có công nghệ tân tiến với những hãng dược lớn hàng đầu thế giới. Điều này dẫn đến việc rút ngắn thời gian nghiên cứu xuống còn từ một đến hai năm, một điều chưa từng thấy từ trước đến giờ. »

Nhiều nhà quan sát lo lắng rằng trong cuộc tranh đua điên cuồng này, mà tư tưởng « phải nhanh chân về đầu » ngự trị, lý lẽ cạnh tranh tạo cơ hội cho sự mập mờ và thiếu tham vấn giữa các tác nhân, có nguy cơ dẫn đến việc tạo ra những vac-xin kém chất lượng. Việc « đốt cháy » các giai đoạn nghiên cứu cần thiết có nguy cơ gây tổn hại cho việc thẩm định tính « an toàn » và « hiệu quả » cho một sản phẩm sức khỏe con người. Tư tưởng phải về đầu khiến các nhà bào chế của 8 loại ứng viên vac-xin hiện nay chỉ tập trung vào một loại protein của virus mà bỏ qua nhiều hướng khai thác tiềm tàng khác nhiều hứa hẹn trong dài hạn.

Khi có vac-xin rồi liệu người dân có chấp nhận tiêm ngừa hay không ? Theo một thăm dò do World Economic Forum thực hiện tại khoảng 30 nước, 25% số người được hỏi tỏ ra ngập ngừng hay do dự về việc tiêm ngừa Covid-19. Việc giữ bí mật đề cương nghiên cứu càng làm cho mối nghi kỵ của người dân ngày càng lớn đối với các biện pháp phòng chống Covid-19. Trên các mạng xã hội, các thông điệp chống tiêm ngừa virus corona chủng mới ngày càng nhiều, đôi khi lan truyền cả những giả thuyết cực đoan hay mang hơi hướm của thuyết âm mưu.

Đây chính là điểm mà bà Nathalie Ernoult, đồng giám đốc Đài Quan sát Y tế Thế giới mạnh mẽ chỉ trích trên kênh truyền hình ARTE :

« Hiện tại, tuyệt đối không có một sự minh bạch nào về đề cương nghiên cứu trên phương diện tiếp cận thông tin. Người ta sẽ đánh giá những gì ? Họ có đo lường mức giảm lượng virus hay không ? Liệu người ta có đánh giá việc kềm hãm sự lây nhiễm hay không bởi vì đó là điều mà chúng ta đang tìm kiếm ? Những vấn đề này chúng ta không có được một thông tin nào. Chúng ta thật sự không có được một sự minh bạch thông tin về những cuộc thử nghiệm này ».

Dẫu biết rằng đòi hỏi về minh bạch trong nghiên cứu vac-xin cũng như các loại sản phẩm sức khỏe khác là một điều thiết yếu, một đòi hỏi đạo đức và một khẩn cấp tuyệt đối, tuy nhiên, theo quan điểm Nathalie Coutinet, đây là một điều khó có thể thực hiện, bởi vì « chưa bao giờ người ta thấy các hãng dược này minh bạch cả. ... Điều đáng tiếc là cuối cùng chính các hãng dược tự thẩm định lấy các loại thuốc của mình, giống như là một sinh viên tự sửa lấy bài viết của mình vậy. »

Chừng nào mới đến phiên các nước nghèo ?

Sau cuộc đua tìm kiếm vac-xin, nhân loại sẽ lại được chứng kiến một cuộc đua khác : Cuộc đua sở hữu nguồn thuốc quý giá này. Nhưng với cái giá phải trả là bao nhiêu ? Một lần nữa, nhà kinh tế học Nathalie Coutinet khẳng định sự thống trị « luật chơi của kẻ mạnh ».

« Điều này còn phụ thuộc nhiều vào hãng nào tìm ra được vac-xin trước tiên. Khi những hãng dược nộp bằng sáng chế và được quốc tế công nhận, thì bằng sáng chế đó có giá trị toàn cầu, đồng thời cho phép hãng nắm thế độc quyền về những sản phẩm do họ phát triển. Và thế độc quyền này cho phép hãng dược ấn định mức giá bán theo ý mình muốn . Nếu như Moderna hay Pfeizer là những hãng đầu tiên bào chế được vac-xin, thì họ đã tuyên bố rằng mục tiêu của họ là thu lời. Những hãng này cũng có thể đề xuất nhiều mức giá khác nhau tùy theo mức độ phát triển của từng nước. Nhưng cũng có nhiều tác nhân khác, như AstraZeneca chẳng hạn thông báo là họ sẽ bán vac-xin bằng với giá thành, mức giá thấp nhất cho các nước phía nam nhờ vào các chương trình liên minh nghiên cứu quốc tế và sự hỗ trợ của nhiều nhà hảo tâm như Bill Gate chẳng hạn. »

Nhưng khi nào thì những liều thuốc rẻ mới đến tay người tiêu dùng ở những nước nghèo, đang phát triển ? Một điều chắc chắn, những nước giầu đã có những hợp đồng với các hãng bào chế đặt hàng trước hàng trăm triệu liều thuốc. Trong cuộc đua này, Hoa Kỳ chi ra hơn 10 tỷ đô la. Liên Hiệp Châu Âu đang trong cuộc đàm phán cho hơn một tỷ liều vac-xin.

Trong bối cảnh này, hồi trung tuần tháng 8/2020, tổng giám đốc Tổ chức Y tế Thế giới (WHO/OMS), Tedros Ghebreyesus lên tiếng cảnh báo hiện tượng « chủ nghĩa dân tộc hóa vac-xin ». Một lời báo động dường như không mấy được lắng nghe trong khi thế giới tồn tại nhiều cơ chế hợp tác quốc tế. Chương trình Covax, do WHO đồng điều hành, dự kiến mua hai tỷ liều vac-xin và sẽ được phân phối công bằng trên thế giới. Một nửa trong số này sẽ dành cho khoảng 100 nước có thu nhập thấp. 

Chỉ có điều, « nguồn dự trữ vac-xin cho Covax còn lệ thuộc nhiều vào những gì còn lại sau các đợt mua hàng với giá cao từ những nước khác », theo như phân tích của ông Vinh-Kim Nguyen, đồng giám đốc Global Health Centre, Viện Nghiên cứu Quốc tế và Phát triển tại Geneve trên đài RTS.

Theo một báo cáo do tổ chức Oxfam công bố, một số nước giầu chiếm 13% dân số toàn cầu dường như đã đặt mua trước một nửa số liều vac-xin tiềm tàng.

Nguồn: RFI/Minh Anh